देश कागज पर बना नक्शा नहीं होता/ ਦੇਸ਼ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਬਣਿਆ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ

यदि तुम्हारे घर के एक कमरे में आग लगी हो

“यदि तुम्हारे घर के
एक कमरे में आग लगी हो
तो क्या तुम
दूसरे कमरे में सो सकते हो?
यदि तुम्हारे घर के एक कमरे में
लाशें सड़ रहीं हों
तो क्या तुम
दूसरे कमरे में प्रार्थना कर सकते हो?
यदि हाँ
तो मुझे तुम से
कुछ नहीं कहना है।

देश कागज पर बना
नक्शा नहीं होता
कि एक हिस्से के फट जाने पर
बाकी हिस्से उसी तरह साबुत बने रहें
और नदियां, पर्वत, शहर, गांव
वैसे ही अपनी-अपनी जगह दिखें
अनमने रहें।
यदि तुम यह नहीं मानते
तो मुझे तुम्हारे साथ
नहीं रहना है।

इस दुनिया में आदमी की जान से बड़ा
कुछ भी नहीं है
न ईश्वर
न ज्ञान
न चुनाव
कागज पर लिखी कोई भी इबारत
फाड़ी जा सकती है
और जमीन की सात परतों के भीतर
गाड़ी जा सकती है।

जो विवेक
खड़ा हो लाशों को टेक
वह अंधा है
जो शासन
चल रहा हो बंदूक की नली से
हत्यारों का धंधा है
यदि तुम यह नहीं मानते
तो मुझे
अब एक क्षण भी
तुम्हें नहीं सहना है।

याद रखो
एक बच्चे की हत्या
एक औरत की मौत
एक आदमी का
गोलियों से चिथड़ा तन
किसी शासन का ही नहीं
सम्पूर्ण राष्ट्र का है पतन।

ऐसा खून बहकर
धरती में जज्ब नहीं होता
आकाश में फहराते झंडों को
काला करता है।
जिस धरती पर
फौजी बूटों के निशान हों
और उन पर
लाशें गिर रही हों
वह धरती
यदि तुम्हारे खून में
आग बन कर नहीं दौड़ती
तो समझ लो
तुम बंजर हो गये हो-
तुम्हें यहां सांस लेने तक का नहीं है अधिकार
तुम्हारे लिए नहीं रहा अब यह संसार।

आखिरी बात
बिल्कुल साफ
किसी हत्यारे को
कभी मत करो माफ
चाहे हो वह तुम्हारा यार
धर्म का ठेकेदार,
चाहे लोकतंत्र का
स्वनामधन्य पहरेदार

–  सर्वेश्वरदयाल सक्सेना
असम [ 1982 में समता संगठन द्वारा आयोजित ‘असम-बचाओ साइकिल यात्रा’ के मौके पर सर्वेश्वरदयाल सक्सेना ने यह कविता साइकिल यात्रियों को लिख दी थी । ]

 

If a Room in Your House Caught Fire

If a room
in your house
caught fire
Could you just
sleep in some other room?

If a room
in your house
was filled with rotting corpses
Could you just
pray in some other room?

If yes
then I have nothing to say to you

A nation is created on paper
but it is not a map
where one section rips
the rest remaining whole
and rivers, mountains, cities, villages
still appear, each in their places
blissfully unaware

If this is something you don’t believe
then I want nothing to do with you

There’s nothing in this world greater
than human life
not God
nor knowledge
nor elections
Anything written on paper
can be ripped up and buried
within the seven layers of earth

Judgment that props itself up
on corpses
is blind

Government
that comes from the barrel of a gun
is run by murderers

If you don’t accept this
then I don’t have to put up with you
for even one second

Remember
the murder of a child
the death of a woman
a man’s body
ragged with bullets
belongs to no government whatsoever
it’s the downfall of an entire nation

When blood is shed like this
the earth does not soak it up
it blackens the flags
fluttering in the sky

If earth imprinted with
the marks of army boots
where bodies fall
does not turn to fire
and course through your veins
then understand this
you have become a wasteland
you haven’t even got the right
to breathe here
this world no longer exists for you

And finally
to be perfectly clear:
Never forgive
a murderer
whether he is your friend
a gate-keeper of religion
or a self-anointed
guardian of democracy

– Sarveshwar Dayal Saxena
[ Originally titled ‘Assam’, Written in 1982 for the “Save Assam Cycle Rally” ]

– English Translation by Daisy Rockwell

ਦੇਸ਼ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਬਣਿਆ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਦੇ
ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਚ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ
ਦੂਸਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸੌਂ ਸਕਦੇ ਹੋ?
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਦੇ
ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ
ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੜ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ
ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ
ਦੂਸਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ
ਅਰਾਧਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?
ਜੇਕਰ ਹਾਂ
ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ।
ਦੇਸ਼ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਬਣਿਆ
ਨਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਕਿ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਪਾਟ ਜਾਣ ਨਾਲ
ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਸਲਾਮਤ ਰਹਿਣ।
ਤੇ ਨਦੀਆਂ , ਪਹਾੜ,
ਸ਼ਹਿਰ , ਪਿੰਡ
ਉਵੇਂ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਥਾਂ
ਟਿਕੇ ਦਿਸਣ
ਅਣਮੰਨੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ।
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ
ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ
ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ।
ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ
ਆਦਮੀ ਦੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੱਡਾ
ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਨਾ ਰੱਬ
ਨਾ ਗਿਆਨ
ਨਾ ਚੋਣਾਂ।

ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤੇ ਲਿਖੀ ਕੋਈ ਵੀ ਇਬਾਰਤ
ਪਾੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਤਹਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ
ਗੱਡੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਜਿਹੜਾ ਵਿਵੇਕ
ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਢਾਸਣਾ ਲਾ ਕੇ
ਉਹ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੈ।
ਜੋ ਸ਼ਾਸਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ
ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਨਾਲੀ ਨਾਲ
ਉਹ ਹੱਤਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ
ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ
ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ।

ਯਾਦ ਰੱਖੋ!
ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ
ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਮੌਤ
ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦਾ
ਗੋਲੀਆਂ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਜਿਸਮ
ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਨਹੀਂ
ਪੂਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਹੈ।

ਏਦਾਂ ਡੁੱਲ੍ਹਿਆ ਖ਼ੂਨ
ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜੀਰਦਾ।
ਅੰਬਰ ਵਿੱਚ ਝੂਮਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ
ਕਲੰਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਤੇ
ਫੌਜੀ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੋਣ
ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ
ਲਾਸ਼ਾਂ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ
ਉਹ ਧਰਤੀ
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ
ਅਗਨ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੌੜਦੀ
ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਵੋ
ਤੁਸੀਂ  ਬੰਜਰ ਹੋ ਗਏ ਹੋ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦਾ
ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਧਿਕਾਰ
ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ
ਹੁਣ ਇਹ ਸੰਸਾਰ

ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ
ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ਼
ਕਿਸੇ ਕਾਤਲ ਨੂੰ
ਕਦੇ ਨਾ ਕਰੋ ਮਾਫ਼
ਚਾਹੇ ਉਹ ਹੋਵੇ ਤੁਹਾਡਾ ਯਾਰ
ਧਰਮ ਦਾ ਠੇਕੇਦਾਰ।
ਚਾਹੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ
ਮਾਣਮੱਤਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ।

– ਸਰਵੇਸ਼ਵਰ ਦਿਆਲ ਸਕਸੈਨਾ
[ਮੂਲ ਸਿਰਲੇਖ  “ਅਸਾਮ ” ਹੇਠ  ਅਸਾਮ ਬਚਾਓ ਸਾਈਕਲ  ਯਾਤਰਾ ਵਾਸਤੇ  1982 ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਗਈ  ]

-ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ:  ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ

Hindi Orginal was posted on facebook by writer Annie Zaidi.
American writer, translator and painter Daisy Rockwell posted the English translation.
Punjabi writer Jaswant Singh Zafar posted the Punjabi translation by Gurbhajan Gill.

Information about the original title from the Samajwadi Jan Parishad Blog.

Photo: MF Hussain’s painting Mother India. Image Courtesy Bharat Mata Artifact page on Ohio State University